Ζοζέ Σαραμάγκου: "Περί Φωτίσεως"

José Saramago, "Περί φωτίσεως"

Εκδόσεις Καστανιώτη

Μεταφραση: Αθηνά Ψυλλιά

Στο νέο του βιβλίο ο Ζοζέ Σαραμάγκου κινείται στον αντίποδα του παλαιότερου "Περί Τυφλότητος", το οποίο είναι ένα από τα πιο πετυχημένα μυθιστορήματά του, όπου μια επιδημία τύφλωσης εξαπλώνεται ραγδαία στους κατοίκους μιας χώρας με αποτέλεσμα την πλήρη ανατροπή του κοινωνικού και πολιτικού ιστού, των διαπροσωπικών σχέσεων και της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Στο "Περί Φωτίσεως" η υπόθεση είναι η εξής:
"Σε κάποια χώρα γίνονται εκλογές. Η καταμέτρηση των ψήφων στην πρωτεύουσα αναδεικνύει πρώτη δύναμη το λευκό με ποσοστό περίπου 70%. Οι εκλογές επαναλαμβάνονται την επόμενη Κυριακή και το λευκό ξεπερνά το 80%. Μπροστά στο διαφαινόμενο κενό εξουσίας, τα δύο μεγάλα κόμματα, ο κρατικός μηχανισμός και οι δημόσιες υπηρεσίες εγκαταλείπουν την πόλη, καταστρώνοντας αστυνομικά σχέδια για να ανακαλύψουν τον υποκινητή. Μια έκπληξη όμως περιμένει τους κρατούντες: ο πληθυσμός της πόλης αφυπνίζεται, "φωτίζεται", και ανακαλύπτει από την αρχή τις αξίες της αλληλεγγύης, της προσωπικής ευθύνης, της αλληλοβοήθειας. Το κράτος όμως δεν έχει πει ακόμη την τελευταία λέξη."

Το "Περί Φωτίσεως" ίσως να μην είναι το πιο ξεχωριστό βιβλίο του Ζοζέ Σαραμάγκου, είναι όμως ένα από τα πιο δυνατά του και σίγουρα το πιο ώριμο σε ιδέες με τις πιο ξεκάθαρες απόψεις-δηλώσεις. Όπως στα περισσότερα έργα του Σαραμάγκου και σε αυτό το μυθιστόρημα του, οι συμβολισμοί και τα υπερβατικά φαινόμενα είναι και εδώ παρόντα (το να ψηφίζει το 70% ενός λαού είναι ασφαλώς ένα τέτοιο φαινόμενο). Η χρήση της υπέρβασης όμως βρίσκεται πάντα σε άμεση επαφή με τον ρεαλισμό αποφεύγοντας ξεκάθαρα κάθε λογής μεταφυσικές αντίληψεις. Σε αυτό το βιβλίο μάλιστα τα πράγματα φαίνεται να λέγονται τόσο ξεκάθαρα με το όνομά τους όσο σε κανένα άλλο του μυθιστόρημα. Το "Περί Φωτίσεως" αποτελεί ένα σαφές ευθύβολο και καυτό σχόλιο για το σήμερα και κυρίως για την σύγχρονη δημοκρατία. Το καθεστώς άλλωστε στο οποίο λαμβάνουν χώρα τα γεγονότα του βιβλίου (το οποίο χρησιμοποιεί ουσιαστικά ολοκληρωτικές μεθόδους) δεν είναι μια δικτατορία, μια στρατιωτικά επιβεβλημένης ολιγαρχία, ή ένα υποθετικό μελλοντικό καθεστώς. Ο χρόνος είναι το Τώρα και ο τόπος είναι το Εδώ. Το μυθιστόρημα πραγματεύεται τα όρια της δημοκρατίας και διερευνεί μέχρι σε πιο σημείο φτάνουν στην πράξη οι ελευθερίες των πολιτών της.

Τι θα γινόταν αν οι πολίτες σε μια ορισμένη στιγμή έκαναν μαζική χρήση των ελευθερίων και των δικαιώματων που τους παρέχει η δημοκρατία; Θα γίνονταν αυτό το γεγονός αποδεκτό; Θα κλονιζόταν η εξουσία; Πώς θα αντιδρούσε η δημοκρατία; Ποιο είναι το αποτέλεσμα όταν ένας λαός για παράδειγμα κάνει ‘κατάχρηση’ του δικαίωματος να ψηφίσει λευκό στις εκλογές; Η εξουσία θα έφτανε στο σημείο να ‘επιστρατεύσει’ μέχρι και την τρομοκρατία για να πετύχει τους σκοπούς της; Ως προς το τελευταίο η υπόθεση του "Περί Φωτίσεως" κρίνεται άκρως επίκαιρη αφήνοντας ξεκάθαρες αιχμές για την πραγματική πηγή της παγκόσμιας τρομοκρατίας και κυρίως το ρόλο που αυτή εξυπηρετεί.

Η χειμαρώδης και πυκνή χαρακτηριστική γραφή του νομπελίστα λογοτέχνη, οι πνευματώδεις διάλογοι, τα εμπνευσμένα σημειολογικά του σχόλια, οι ιδιαίτερη αφαιρετική χρήση των σημείων στίξης, οι παρενθετικές σχολιαστικές σφήνες, είναι φυσικά παρόντα και στο "Περί Φωτίσεως". Στις πρώτες σελίδες η υπόθεση φαίνεται να είναι σχετικά παρόμοια με αυτή της "Πέτρινης Σχεδίας". Η αρχική αμηχανία της κυβέρνησης, οι αντιδράσεις, οι διαβουλεύσεις και οι ενέργειες για την καταπολέμηση του φαινομένου της μαζικής λευκής ψήφου παραπέμπουν σε αυτές των κυβερνήσεων των χωρών της Ιβηρικής χερσονήσου όταν αυτή αποκολλήθηκε από την Ευρώπη και άρχισε να πλέει στον ωκεανό. Στις πρώτες σελίδες επίσης σε κάποιον αναγνώστη που έχει διαβάσει έργα του Σαραμάγκου, γίνεται αντιληπτή η απουσία του τυπικού ήρωα των μυθιστηρομάτων του πάνω στον οποίο συνήθως επικεντρώνεται η ιστορία αυτών. Στη συνέχεια όμως το ρόλο αυτό κρατούν αρκετοί ήρωες του βιβλίου, στην αρχή είναι ο λαός, έπειτα ο δήμαρχος, ο επόπτης...

Η ιστορία αν και φαινομενικά διαφορετική από το "Περί Τυφλότητος" προς το τέλος συνδέεται κατά κάποιο τρόπο με αυτή. Το να έχει διαβάσει κάποιος πρώτα το "Περί Τυφλότητος" θα ήταν καλό, δεν είναι όμως και απολύτως απαραίτητο.
Μικρή αδυναμία που ένιωσα στο βιβλίο είναι η συνδεση μεταξύ των δύο βιβλίων, η οποία παρόλο που λειτουργεί αρκετά καλά, μου φάνηκε παράλληλα και λίγο εκβιαστική. Επίσης το γεγονός ότι κάπου στη μέση του βιβλίου ενώ η υπόθεση ξαφνικά επικεντρώνεται σε κάποιον ήρωα, ο λαός και η κυβέρνηση που μέχρι τότε ήταν οι πρωταγωνιστές, αφήνονται λίγο απότομα κατα μέρος στην περιγραφή.
Η ολοκλήρωση του βιβλίου είναι συγκλονιστικά δυνατή (πόσο μάλλον όταν συμπέφτει με το τέλος των διακοπών σου...) και σε αφήνει με αρκετές σκέψεις να σε βασανίζουν και ανάμεικτα συναισθήματα.

Εν τέλει το Περί Φωτίσεως είναι ένα απαισιόδοξο βιβλίο; Εγώ θα το χαρακτήριζα σκληρά ρεαλιστικό, με εμφανή σημεία τα οποία αφήνουν ένα δυνατό φως αισιοδοξίας στο ζοφερό σκοτάδι της πραγματικότητας. Η πρόδηλη άλλωστε αγάπη του Σαραμάγκου προς τον Άνθρωπο, οι ηρώες του που διακατέχονται από μια πηγαία αξιοπρέπεια, το ήθος που κρατούν με κάθε κόστος, αποτελούν από μόνα τους το καλύτερο σημάδι ελπίδας που μπορεί ίσως να υπάρξει, όχι μόνο σε μια υπόθεση ενός μυθιστορήματος αλλά και σε έναν οποιονδήποτε κόσμο.

Ο ίδιος ο Σαραμάγκου στην ερώτηση της El País αν είναι απαισιόδοξος απαντά:
"Δεν είμαι απαισιόδοξος, είμαι ένας αισιόδοξος καλά ενημερω-
μένος".

Τέλος, να σημειωθεί ότι η μετάφραση της Αθηνάς Ψυλλιά, (όπως και σε όλα τα έργα του Σαραμάγκου που έχει επιμεληθεί την μετάφραση), είναι κάτι παραπάνω από εξαιρετική.

Το νέο βιβλίο του Σαραμάγκου με τίτλο "Μικρές Αναμνήσεις", θα κυκλοφορήσει ανήμερα των γενεθλίων του στις 16 Νοεμβρίου 2006. Θα είναι ένα αυτοβιογραφικό βιβλίο με θέμα τα χρόνια της παιδικής του ηλικίας.